Một chương trình giải trí về tiếng Việt dẫn ngữ liệu “đời hồi này như một ghánh phở bánh chương mỡ nguội đóng váng”, và đưa ra câu hỏi “có bao nhiêu lỗi sai chính tả”. Người chơi trả lời “có hai lỗi chính tả”. Chương trình chấp nhận câu trả lời, và “hai lỗi sai chính tả” được xác định đó là “ghánh” và “chương”.

Lỗi “gánh phở” viết sai thành “ghánh phở” thì có lẽ ai cũng biết. Thế còn “bánh chương” thì sao?

Theo tìm hiểu của chúng tôi thì câu văn được trích làm ngữ liệu trên đây nằm trong tùy bút Phở của Nguyễn Tuân, đoạn “…Tôi còn được nghe một cô điếm ngày xưa ví von than đời tàn “đời hồi này như một gánh phở bánh TRƯƠNG mỡ nguội đóng váng”. Phở nguội tanh thật là buồn hơn cả cái sự đời cô gái thập thành bị ma cô lừa bỏ…”.

Theo như trên, “bánh trương” trong nguyên văn của Nguyễn Tuân ý chỉ bánh để lâu nên nở ra, trương lên, nguội ngắt, không còn ngon lành, hấp dẫn nữa. Tuy nhiên, đó là nguyên văn tác phẩm, nhưng trong trường hợp viết “chương” trong “bánh chương” cũng không sai chính tả.

Sau đây là dẫn chứng của chúng tôi.

Chữ trướng 脹 (gốc Hán), mà chữ Nôm mượn để ghi âm chương (bánh chương, cơm chương, chết chương), chướng (chướng bụng), trướng (trướng bụng), rướn (rướn cổ),… trong Hán ngữ cũng có nghĩa là phình ra, trương lên, sưng phù,… Trong phép cấu tạo chữ Hán thì trướng 脹 là chữ hình thanh, mượn chữ trường 長 để ghi âm, và bộ nhục 月 (肉 = thịt) ghi nghĩa. Theo đây, chữ trương 脹 đọc là trương, chương, hay trướng, chướng,… đều có nghĩa là phềnh lên, trương lên, nở ra, phình to,v.v… Thế nên, Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức) mục “sình chương” mới giảng là “Sình và trương lên”, và lấy ví dụ “Cá đã sình – chương rồi, ăn gì được?”.

Ngoài ra, trong tay chúng tôi có ít nhất hơn 10 cuốn từ điển uy tín ghi nhận chương với nghĩa là phềnh lên, chướng lên, nở ra, do để lâu, hoặc ngâm nước quá nhiều,… Ví dụ:

– Từ điển Việt – Bồ – La và các cứ liệu có liên quan (Alexandre de Rhoder – 1651, Đỗ Quang Chính, Hoàng Xuân Việt, Thanh Lãng dịch) ghi nhận: “chương, xác chương lên: Xác chết phình lên”.

– Đại Nam quấc âm tự vị (Huình Tịnh Paulus Của – 1895): “chương 脹 (Nôm). Sình lên. Cơm chương – Cơm gạo nấu xấu lửa, nổi lên mà không chín. Sình chương: Sình nổi lên. (Nói về thây ma, thây thú vật)”.

– Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Viện Ngôn ngữ học – NXB Hồng Đức – 2016, chính là cuốn từ điển Vua tiếng Việt dùng để tra cứu). Mục “chương 2”, từ điển này chuyển chú xem trương; mục trương 2 ghi chú “cũng như chương”, và giảng “Ở trạng thái căng phình lên vì hút nhiều nước. Cơm trương. Chết trương. Trương phềnh phềnh”. Theo đây, viết cơm chương hay cơm trương đều được chấp nhận.

– Từ điển tiếng Việt (Văn Tân chủ biên): “chương • ph. t. Phềnh lên, nở ra vì ngấm nước: <>Chết chương; Cơm chương”.

– Từ điển tiếng Việt (Ban Biên soạn Chuyên từ điển: New Era – NXB Từ điển Bách khoa – 2013): “1.chương: Chướng, nở phình to. Sình lên”.

– Từ điển Việt Nam phổ thông (Đào Văn Tập): “chương • Phềnh lớn lên: xác chết chương”.

– Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức): “chương • tt. Chướng, phình to, sình lên: Chết chương, sình chương, cơm chương”.

– Phương ngữ Nam bộ, ghi chép và chú giải (Nam Chi Bùi Thanh Kiên – NXB Hội Nhà văn – 2015): “CHƯƠNG 脹 trướng (căng phồng ra): (tt – đt) – nở phồng ra. chương ướng: phồng to ra qua cỡ”. Sách này dẫn ngữ liệu: “Cái bụng chương ướng; Cơm chương: cơm sình, hột gạo nở rất to; Sình chương: sình thối và căng phồng”.

Một số cuốn từ điển chính tả sau đây cũng ghi nhận:

– Từ điển chính tả tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Lê Anh Hiền – Đào Thản, NXB Giáo Dục, 1988. In lần thứ 2 có sửa chữa bổ sung): “CHƯƠNG sách có năm chương. – báo chương, chương chướng, chương hồi […] văn chương. – chương (hoặc: trương). Cơm chương, xác chương, chết chương”.

– Từ điển chính tả tiếng Việt (Vũ Xuân Lương – Hoàng Thị Tuyền Linh. NXB Từ điển Bách khoa – Trung tâm Từ điển học Vietlex, 2015. In lần thứ 6): “chương. chương (chương sách; hoặc trương: cơm chương/ trương; chết chương/ trương…”.

Một số cuốn từ điển song ngữ sau đây cũng ghi nhận:

– Từ điển Việt – Pháp (Dictionnaire Annamite-Français – Génibrel, J.F.M., 1898): “chương (= sưng lên), Enfler, nôm. Chương lên; chương rẫy, id. Chương khí, chương bụng…”.

– Từ điển Việt – Tày – Nùng (Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam – Viện Ngôn ngữ học, Hoàng Văn Ma – Lục Văn Pảo, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội – 1984): “- chương2 1. Thênh, poòng chưởng. Xác chết chương lên: xac thai thênh khửn. 2. Nhển pu bủn buôi. Cơm chương không chín: khẩu nhển pu mí sluc”.

Người Thanh Hóa, với những vùng phát âm phân biệt giữa TR và CH, thì hiện nay vẫn nói và viết là cơm chương; chết chương; chương phềnh/phình; chướng bụng; Đẹp như cái tép kho tương/ Kho đi kho lại nó chương phềnh phềnh, chứ không nói và viết là cơm trương; chết trương; trướng bụng,…

Kết luận: Hàng loạt cứ liệu trong từ điển từ cổ chí kim cho thấy, hai cách viết chương/trương; chướng/trướng đã được thừa nhận từ rất lâu. Theo đây, nếu chương trình giải trí về tiếng Việt đưa ra yêu cầu phải sửa lại câu văn cho đúng với nguyên tác của Nguyễn Tuân thì không vấn đề gì, nhưng khi cho rằng, viết “chương” trong “bánh chương” sai chính tả, lại là một kết luận sai hoàn toàn.

Hoàng Tuấn Công (CTV)