Về chủ nghĩa tư bản số
Khái niệm “chủ nghĩa tư bản số” (digital capitalism)(1) được cho là bắt nguồn từ giai đoạn hệ thống tài chính số của chủ nghĩa tư bản phát triển mạnh. Thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản số” được đề cập đến vào năm 1993 trong bài viết “Kỷ nguyên chủ nghĩa tư bản số”, đăng trên tạp chí Forbes, với một số thông tin liên quan tới các công cụ tài chính phái sinh, như ký kết, lựa chọn hợp đồng, chuyển tiền, hoán đổi lãi suất,… được tin học hóa(2). Thực tế cho thấy, công nghệ số, internet được sử dụng làm phương tiện kết nối hệ thống thị trường toàn cầu nhằm thúc đẩy toàn cầu hóa chủ nghĩa tư bản. Từ đó đến nay, xuất hiện không ít nghiên cứu, công trình, cuốn sách với nhiều cách tiếp cận đa dạng, khác nhau về chủ nghĩa tư bản số, nhưng tựu trung, nội hàm của chủ nghĩa tư bản số bao gồm các nội dung chính sau(3):
Về khái niệm: 1- Chủ nghĩa tư bản số là tập hợp các quy trình, địa điểm và thời điểm, trong đó công nghệ số làm trung gian cho các xu hướng cấu trúc của chủ nghĩa tư bản; không phải là một tổng thể cấu trúc cũng không phải một giai đoạn lịch sử; mà là sự hiện thực hóa phức hợp của chủ nghĩa tư bản trong các quy trình số(4); 2- Chủ nghĩa tư bản số nằm trong chiều hướng phát triển tiếp theo của xã hội tư bản, nơi các quá trình tích lũy tư bản, quyền quyết định, sự danh tiếng, uy tín cá nhân đóng vai trò làm trung gian và tổ chức thông qua sự trợ giúp của công nghệ số; nơi các quá trình kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội,… tạo ra hàng hóa số và cấu trúc số; 3 – Chủ nghĩa tư bản số là “một loại hình tự động mới, sản xuất phi vật thể”; là mô hình tích lũy mới; là một “hệ thống kinh tế” và “phương thức sản xuất” kinh tế bao gồm các dạng tài sản số cụ thể làm trung gian, thị trường, phong cách sản xuất, cách tích lũy và quản lý; là các mô hình kinh doanh dựa trên dữ liệu, mạng dữ liệu và trí tuệ nhân tạo (AI)(5); 4 – Chủ nghĩa tư bản số là một giai đoạn của chủ nghĩa tư bản có đặc trưng là chủ nghĩa phân phối tư bản với việc quảng cáo, tiếp thị, vận chuyển, lưu trữ, lập kế hoạch và dự báo đóng vai trò lực lượng phân phối. Do vậy, chủ nghĩa tư bản số hết sức quan trọng đối với các nhà sản xuất và người tiêu dùng(6).
Về đặc điểm: Lao động kỹ thuật số, vốn số, giao tiếp trực tuyến chính trị, các khía cạnh số của những cuộc biểu tình, tuần hành và đấu tranh xã hội, hệ tư tưởng trực tuyến và văn hóa kỹ thuật số do con người tác động, chi phối được xem là một số đặc điểm chính của chủ nghĩa tư bản số. Trong chủ nghĩa tư bản số, công nghệ số đóng vai trò trung gian cho sự tích lũy tư bản và quyền lực. Đặc trưng cho chủ nghĩa tư bản số là chủ nghĩa độc quyền dựa trên số hóa trong quan hệ kinh tế – một hành động kinh tế thực hành cụ thể(7). Các nhà tư bản ngày nay đã và đang thiết lập một hệ thống và cơ chế độc quyền nhằm tận dụng, khai thác nguồn tài nguyên mới (dữ liệu, vốn) được biết đến là có giá trị chia sẻ, đóng vai trò không quan trọng, không thực tế và không bị độc quyền(8).
Về kinh tế: Việc tích lũy vốn số trong chủ nghĩa tư bản số dựa trên cơ sở hàng hóa số, nhất là dữ liệu cá nhân – một loại hàng hóa mới. Số liệu thống kê của tạp chí Forbes năm 2018 về tỷ trọng của các ngành cụ thể trong lợi nhuận, doanh thu và tài sản của 2.000 tập đoàn giao dịch lớn nhất thế giới cho thấy, ngành công nghiệp văn hóa số chiếm 17,7% lợi nhuận; vốn tài chính kiểm soát chiếm 33,7%; vốn sản xuất và xây dựng: 13,1%; vốn lưu động và vận tải: 9,4%. Năm 2018, Apple, Google, Microsoft, Amazon và Facebook (FAGMA) – 5 tập đoàn công nghệ có giá trị lớn nhất về vốn hóa thị trường – được đánh giá là tầng lớp thống trị của thế giới số, không tuân theo một mô hình kinh doanh duy nhất, mà tập hợp sức mạnh kinh tế và chuyển đổi điều này theo nhiều cách, song luôn dựa trên nền tảng dữ liệu cơ sở mà họ thu thập và xây dựng(9).
Các nhà quản lý, tập đoàn công nghệ sử dụng, khai thác dữ liệu không những không phải trả tiền, mà ngược lại, thường tự do phân tích và thu lợi nhuận dựa trên sự định giá dữ liệu thông qua thuật toán cấu trúc lại dữ liệu nhằm khai thác “sức lao động số” của người sử dụng, người tiêu dùng và người lao động. Số hóa đã thực sự ảnh hưởng đến lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất cũng như tính biện chứng của các lực lượng và các quan hệ sản xuất. Có thể thấy, nếu các nhà tư bản công nghiệp trước đây thu thập của cải bằng cách sở hữu tư liệu sản xuất thì ngày nay các nhà tư bản công nghệ đang xây dựng những “con hào kinh tế”(10) rộng lớn xung quanh các nguồn dữ liệu(11).
Bên cạnh đó, với thế mạnh về vốn, hạ tầng công nghệ số và dữ liệu, các nhà tư bản, tập đoàn công nghệ lớn, như Big Tech, đang đầu tư mạnh vào AI, máy tính lượng tử, internet vạn vật (IoT) để gia tăng lợi nhuận, tích lũy vốn thông qua các mô hình kinh tế số, thậm chí phục vụ việc kiểm soát, tiến tới độc quyền trong tương lai(12). Thực tế cho thấy, các nhà tư bản chỉ cần nắm cổ phần chi phối ở “công ty mẹ”, cũng như nắm các công nghệ cốt lõi, thương hiệu, hệ thống phân phối sản phẩm, cuối cùng sẽ chi phối được toàn bộ chuỗi giá trị sản phẩm. Nền kinh tế thị trường hiện đại với vai trò chi phối của các tổ chức tư bản độc quyền là cơ sở kinh tế của chủ nghĩa tư bản hiện đại.
