(Tác phẩm đã đưa tôi đến với một chiếc giải CÓ SỐ của kì thi HSG văn THÀNH PHỐ :> )
MB: Vị thi nhân thuộc lớp nhà thơ đầu tiên của phong trào Thơ mới – Thế Lữ, từng có nhận xét tinh tế về Xuân Diệu: “Lầu thơ của ông xây dựng trên đất của một tấm lòng trần gian”. Có thể nói, Xuân Diệu đã đem đến cho thơ ca Việt Nam một “bộ y phục tối tân”, táo bạo, một “cảm hứng dạt dào chưa từng có ở chốn nước non lặng lẽ này” (Hoài Thanh). Thi phẩm “Vội vàng” chính là kết tinh đầy đủ nhất cho “tấm lòng trần gian” ấy, cho nguồn cảm hứng cuồng nhiệt ấy, mang đậm dấu ấn Xuân Diệu. (…)
- D1: [13 câu đầu của bài thơ mở ra một thế giới tràn ngập những ước muốn kì lạ mà đẹp đẽ, cùng với bức tranh mùa xuân muôn màu mà đầy suy tư của người thi sĩ.]
- D2: [Khúc thơ thứ hai của tác phẩm là những dòng chất chứa niềm nuối tiếc thời gian, bắt nguồn từ trái tim mà chảy qua đầu ngọn bút của nhà thơ.]
- D3: [Những câu thơ khép lại tác phẩm chính là những dư âm mạnh mẽ nhất về một bản ngã trong nhịp sống vội vàng, sôi nổi, da diết tình yêu.]
KHÁI QUÁT: “Vội vàng” là một bài thơ nổi bật của tập “Thơ thơ” – một tập thơ mà Xuân Diệu đặc biệt dành cho những người trẻ tuổi, và hơn hết là trẻ lòng, được xuất bản và ra mắt trên thi đàn văn học Việt Nam vào năm 1938. Tác phẩm bộc lộ lòng yêu đời, ham sống cuồng nhiệt của hồn thơ Xuân Diệu, đồng thời thể hiện một nhân sinh quan tích cực, mới mẻ, táo bạo, chưa từng có so với thơ ca truyền thống đương thời.
ĐOẠN 1: Ngay từ 4 câu mở đầu, một bản ngã được phô ra qua những ước nguyện lạ kì, táo bạo, không e dè, không sợ sệt, không tìm cách ngụy trang vào cái chung:
“Tôi muốn tắt nắng đi
Cho màu đừng nhạt mất
Tôi muốn buộc gió lại
Cho hương đừng bay đi”
Dường như, chỉ bằng cây bút trên tay, vần thơ trên giấy, Xuân Diệu mạnh bạo bày tỏ mong muốn tước đoạt quyền năng của tạo hóa, “tắt nắng”, “buộc gió” để màu đừng nhạt, hương đừng bay, từ đó vĩnh viễn hóa cái hương sắc và vẻ đẹp cuộc đời. Bởi lẽ, qua lăng kính sắc hương, ông nhìn nhận rằng, chính sắc màu và hương thơm đã thêu dệt nên vẻ rực rỡ của thế gian – nơi mà ông gọi là “thế giới của huyền diệu”. Cùng là những khát vọng vươn đến tầm cỡ sức mạnh của thiên nhiên, nhưng nguyện ước của Chế Lan Viên và Xuân Diệu lại xuất phát từ hai tấm lòng khác nhau, và tỏa ra hai mạch xúc cảm khác nhau. Nếu như, trong bài thơ “Xuân”, với thái độ chối từ thực tại, tìm về với mùa thu, với quá khứ buồn bã, Chế Lan Viên muốn nhặt những lá vàng để “về đây đem chắn nẻo xuân sang”; thì trái lại, Xuân Diệu lại cố gắng níu giữ mãi mãi mùa xuân. Đó là khát khao từ trong sâu thẳm một trái tim gắn đó với đời, từ một nhân sinh quan tích cực, được cất lên chỉ qua những câu thơ ngắn, nhịp thơ nhanh với những điệp ngữ liên tiếp, như một khúc ca sôi nổi, đầy say mê.
Bằng con mắt “xanh non biếc rờn”, bằng sự “toàn tâm, toàn trí, toàn hồn”, Xuân Diệu đã phát hiện ra cả một thiên đường trên mặt đất:
“Của ong bướm này đây tuần tháng mật
Này đây hoa của đồng nội xanh rì
Này đây lá của cành tơ phơ phất
Của yến anh này đây khúc tình si
Và này đây ánh sáng chớp hàng mi
Mỗi buổi sớm thần Vui hằng gõ cửa
Tháng Giêng ngon như một cặp môi gần!”
Với nhiều thi sĩ, mảnh đất mùa xuân luôn màu mỡ và xinh tươi để sáng tác nên những ý thơ đẹp nhất, nhưng hiếm có mùa xuân nào lộng lẫy sắc hương và rạo rực xuân tình như mảnh vườn xuân trong “Vội vàng”. Hai chữ “này đây” được điệp lại nhiều lần, không gợi sự dư thừa trong câu chữ, mà tô đậm không gian và thời gian thơ, chính là cái phần ngon nhất mà nhà thơ muốn ôm trọn vào lòng. Mùa xuân hiện ra với những cánh bướm, con ong dập dìu trao mật ngọt, nhờ có muôn hoa khoe sắc dâng hương. Cỏ cây biếc rờn, mơn mởn; cành tơ phất phơ, đâm chồi trước làn gió vô hình trên vần thơ nhưng lại dịu nhẹ, ấm áp trong không gian. Chim yến, chim oanh quấn quýt, tấu lên bản tình ca tràn ngập thanh âm tươi vui, rộn rã của mùa xuân. Vạn vật chìm trong bầu sinh khí mới, căng tràn nhựa sống, ngọt ngào và đầy ái ân tình tự. Trong tâm trí ngây thơ của trẻ nhỏ, bình minh là lúc ông mặt trời thức dậy vén màn mây bước ra nhoẻn miệng cười thật tươi; còn bình minh của Xuân Diệu lại đầy lãng mạn, là lúc nữ thần ánh sáng choàng tỉnh dậy sau giấc mộng êm đềm, chớp chớp đôi hàng mi. “Mỗi buổi sớm” tinh khôi và e ấp, cuộc sống đều ban tặng cho ta niềm vui – món quà thiêng liêng, vô giá mà ông trân trọng thể hiện bằng con chữ viết hoa.
Có lẽ, trước Xuân Diệu, thơ ca Việt Nam chưa từng nếm trải cảm giác: “Tháng Giêng ngon như một cặp môi gần” – phép ẩn dụ chuyển đổi cảm giác tài tình ấy làm người ta thấy tháng giêng mơn mởn tơ non, đầy một sức sống thanh tân kia đang mang vẻ quyến rũ của một người con gái độ xuân thì, hay một người tình rạo rực, trinh nguyên. Trong dòng xúc cảm đắm say trước cảnh xuân, bằng một cảm quan hiện đại, đầy màu sắc Tây phương, nhà thơ tôn vinh vẻ đẹp của con người lên làm chuẩn mực của thiên nhiên tạo hóa, góp phần tạo nên một sự thay đổi lớn về quan niệm thẩm mĩ trong thi ca.
Khi đứng trước một cái Đẹp hoàn hảo, ta không chỉ ngất ngây sung sướng mà còn cảm thấy: “bối rối” (Nguyễn Minh Châu). Đó cũng chính là tâm trạng lưỡng thế của Xuân Diệu khi đứng trước mùa xuân:
“Tôi sung sướng. Nhưng vội vàng một nửa”.
Sung sướng, mãn nguyện tận hưởng cảnh sắc mùa xuân là vậy, nhưng vẫn như nghe thấy tiếng bước chân hối hả, gấp gáp của mùa xuân, nhà thơ lại nuối tiếc, “vội vàng một nửa”. Dấu chấm nghệ thuật được đặt giữa dòng thơ, dẫu bé nhỏ song nó chứa đựng sự hẫng hụt sâu thẳm, nỗi ngậm ngùi day dứt, đầy luyến tiếc. Thi sĩ đã rất thành thực với mùa xuân, với lòng mình, và ở Xuân Diệu, dù là “sung sướng” hay “vội vàng” thì cũng đều từ cội nguồn tình yêu cuộc sống cháy bỏng mà ra, không thể là điều gì khác.
ĐOẠN 2: Xuân Diệu luôn mang đến cho thế giới văn học, thế giới thi ca Việt Nam những điều chưa từng có, nhưng quan niệm hiếm gặp. Một trong số đó chính là quy luật của tự nhiên, của đời người, được biểu hiện sâu sắc qua điệu thơ trầm lặng:
“Xuân đương tới nghĩa là xuân đương qua
Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già.
Mà xuân hết, nghĩa là tôi cũng mất
Lòng tôi rộng nhưng lượng trời cứ chật
Không cho dài thời trẻ của nhân gian.”
Nhờ nhãn quan tinh nhạy của mình, nhà thơ đã nhìn thấy cái “đương qua” ngay trong cái “đương tới”, cái “sẽ già” ngay trong cái “còn non”, để rồi thấy mùa xuân trong một sự dở dang, không trọn vẹn. Điều đó chỉ trở thành nỗi suy tư với những thi sĩ yêu đời, ham sống, và đong đầy tinh thần nhân văn cao đẹp. Trong thời kì trung đại, ở Nguyễn Trãi, ta luôn hình dung ra một nhà nho tao nhã, rất đời và rất người, với hồn thơ tươi trẻ, với những câu thơ mà người đọc hàng trăm năm sau vẫn bất ngờ: “Rước đuốc chơi đêm bởi tiếc xuân”; hay một nữ thi hào sôi nổi và cá tính như Hồ Xuân Hương cũng từng than thở: “Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại”. Đó là những ý thơ hiếm hoi ở thơ ca phương Đông nhưng tràn ngập và bao trùm ở thơ ca phương Tây, từ hàng nghìn năm nay. Khoảng 500 năm trước Công nguyên, một nhà triết học cổ đại người Hy Lạp đã đưa ra một luận điểm nổi tiếng và trường tồn: “Không ai tắm hai lần trên một dòng sông”; và đến thế kỉ 20, vị thi hào phục hưng Ý cũng từng có những câu thơ thấm thía vô cùng:
“Mỗi người đứng cô đơn trên trái tim của trái đất
Lòng xuyên qua một tia nắng mặt trời
Và chưa chi chiều đã tắt”…
Còn ở bài thơ này của Xuân Diệu, bằng việc huy động liên tiếp những điệp ngữ “đương”, “nghĩa là”, và đồng nhất hóa các phạm trù đối lập (“tới” – “qua”, “non” – “già”), ông đã không chịu yên trí với quan niệm thời gian tuần hoàn, mà theo đuổi với dòng thời gian tuyến tính. Nhà thơ đã luôn tự nhận mình ‘chân hóa rễ để hút mùa dưới đất’, là “cây kim bé nhỏ” của vạn vật “muôn đá nam châm”, là ‘quán tha hồ muôn khách đến’, là ‘bình thu hợp trí muôn hương’, với tấm lòng rộng mở, luôn lắng nghe vang động của cuộc đời. Song, cũng vì “thời gian ăn cuộc đời”, nhà thơ mất đi từng khoảnh khắc của đời mình sau mỗi mùa đẹp nhất. “Lượng trời cứ chật”, tạo hóa vô tình trước lòng yêu đời tha thiết, tuổi trẻ của con người chỉ có một, khiến người ta phải ngậm ngùi nuối tiếc trước cảnh đẹp, trước từng khung hình của tuổi xuân.
Đối mặt với những quy luật ấy, ta càng thấy rõ hơn ở Xuân Diệu là một cái tôi rộng mở, với những rung động thấm thía:
“Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn
Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại
Còn trời đất nhưng chẳng còn tôi mãi
Nên bâng khuâng tôi tiếc cả đất trời…”
Đối với thi sĩ, thước đo thời gian là tuổi trẻ, mà tuổi trẻ chỉ “thắm” một lần, nên bản chất thì dòng chảy thời gian làm chi có sự tuần hoàn. Giữa cái mênh mông của vũ trụ, “trời đất”, trong sự vô cùng, vô tận của thời gian, tuổi trẻ, sự sống con ngừoi bống trở nên quá ngắn ngủi, mong manh chỉ như bóng câu qua cửa sổ, như cái chớp mà thôi. Suy ngẫm, day dứt về điều đó, Xuân Diệu đã đem đến một nỗi ngậm ngùi mà mới mẻ trong thơ ca Việt Nam.
“Với quan niệm một đi không trở lại và bằng tâm hồn rất đỗi nhạy cảm tới mức có thể nghe thấu cả sự mơ hầu” (Thế Lữ), tác giả cảm nhận thấm thía sự phôi pha, phai tàn đang âm thầm diễn ra trong lòng vũ trụ trên cả hai trục không gian và thời gian:
“Mùi tháng năm đều rớm vị chia phôi
Khắp sông núi vẫn than thầm tiễn biệt
Con gió xinh thì thào trong lá biếc
Phải chăng buồn vì nỗi phải bay đi
Chim rộn ràng bỗng đứt tiếng reo thi
Phải chăng sợ độ phai tàn sắp sửa
Chẳng bao giờ, ôi! Chẳng bao giờ nữa…”
Chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi thuyết tương giao trong tượng trưng Phá, Xuân Diệu chẳng những đã đem đến những cảm nhận rất tinh tế, rất Tây phương, hiện đại. Thời gian được cảm nhận bằng khứu giác: “mùi tháng năm”, và phép ẩn dụ ấy đã biến thời gian của Xuân Diệu thành mùi hương. Nhưng, chỉ một chữ “rớm” cũng đủ ngưng đọng mùi hương ấy thành những giọt lệ vô hình, để rồi nhà thơ cảm nhận nó qua vị giác, một mùi vị hoàn toàn phi vật chất: “vị chia phôi”. Nhìn thời gian trong một chuỗi mắt xích nhân quả đó, không thể tránh khỏi u hoài nuối tiếc và mặc cảm chia lìa, nên tác giả hình dung vạn vật trong một cuộc chia li lớn. Cuộc chia li diễn ra ở mọi phương chiều của không gian và thời gian, thấm đẫm trong từng sinh thể hiện tượng nhỏ nhoi, và trong cả những vật vô tri vô giác. Không còn đơn thuần là “cơn gió”, mà “con gió” mang theo linh hồn, sự sống ấm áp của mùa xuân đang hờn dỗi với muôn ngàn lá cây, vì mai đây phải bay đến phương trời bé nhỏ. Tiếng hót của đàn chim vang lên, khiến cảnh xuân rộng mở mênh mang, lòng người thênh thang, thì đột ngột, một nỗi sợ hãi mơ hồ tràn ngập, khiến chúng phải ngừng tiếng hót. “Ca sĩ của bầu trời” ấy dường như sợ phải chia tay với giọng ca của chính mình, lo rằng tiếng ca ấy nay mai sẽ không còn lảnh lót và trong trẻo như hôm nay nữa. Tất cả đang dần trôi đi, chia tay với những gì đẹp nhất, ta sẽ chẳng có được tuổi viên mãn nữa, khiến tác giả xót xa thốt lên niềm tiếc nuối từ đáy lòng: “Chẳng bao giờ, ôi! Chẳng bao giờ nữa”. Những điều cảm nhận tưởng trái ngược và đầy tính mất mát: “trong gặp gỡ đã có mầm li biệt” ấy, đang mùa xuân tươi tốt đã thấy trước những úa tàn rơi rụng của mùa thu, thực chất lại là dạng thức biểu hiện khác của cùng một tấm lòng yêu đời mãnh liệt ở Xuân Diệu.
ĐOẠN 3: Xuân Diệu đã hối thúc chính mình và mọi người hãy sống vội vàng, hãy chạy đua cùng thời gian: “Mau đi thôi! Mùa chưa ngả chiều hôm.” Lời giục giã mang sắc điệu mạnh mẽ, quyết liệt, điển hình cho hồn thơ cuống quýt của Xuân Diệu trước cách mạng. Bởi thế, nhà phê bình Đỗ Lai Thúy gọi Xuân Diệu là “nhà thơ của nỗi ám ảnh thời gian”, sau khi nghiên cứu về thơ ca của ông, về sự vồ vập cả trong những bài thơ khác :
“ Mau với chứ! Thời gian không đứng đợi
Gấp đi em, anh rất sợ ngày mai
Đời trôi chảy lòng ta không vĩnh viễn
Mau với chứ! Vội vàng lên với chứ
Em, em ơi tình non sắp già rồi!”
Cùng bằng tấm lòng rộng mở, luôn lắng nghe vang động của cuộc đời như vậy, nhà thơ đã luôn tự nhận mình ‘chân hóa rễ để hút mùa dưới đất’, là “cây kim bé nhỏ” của vạn vật “muôn đá nam châm”, là ‘quán tha hồ muôn khách đến’, là ‘bình thu hợp trí muôn hương’… Còn trong bài thơ này, “mùa chưa ngả chiều hôm” là cách kết hợp từ mới lạ: dùng từ chỉ thời gian cuối ngày để chỉ thời điểm cuối mùa. “Mùa chưa ngả chiều hôm” là mùa chưa tàn, chưa úa, vì thế nên mới phải mau chóng tận hưởng hương sắc của nó.
Với nhịp thơ nhanh và liên tục, nối tiếp sự hối hả là một khao khát mãnh liệt – khao khát được giao cảm tận độ với đời, tận hưởng và tận hiến:
“Ta muốn ôm
Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn;
Ta muốn riết mây đưa và gió lượn;
Ta muốn say cánh bướm với tình yêu
Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều
Và non nước, và cây, và cỏ rạng.”
Ba chữ “ta muốn ôm” đứng biệt lập, gợi tư thế chủ động, sẵn sàng của một chủ thể đang đứng giữa đất trời, dang rộng vòng tay đón trọn hương đời. Điệp ngữ “ta muốn” được lặp đi lặp lại với mật độ dày đặc, mỗi lần điệp lại đi liền với một động thái yêu đương càng lúc càng mạnh mẽ, nồng nàn: ôm – riết – say – thâu – cắn. Có thể nói, “và non nước, và cây, và cỏ rạng” là một câu thơ vụng về đối với thi pháp trung đại, bởi sự dư thừa ở liên từ “và”. Song, đó lại được coi là sự sáng tạo hiện đại của Xuân Diệu, thể hiện nguyên trạng giọng nói, khẩu khí của người thi sĩ, truyền cho bạn đọc một cảm xúc hăm hở đang trào lên trong lồng ngực của một gã si tình với đời. Vội vàng chính là cách Xuân Diệu khắc phục sự ngắn ngủi, hữu hạn của đời người. Ông vượt thời gian bằng tốc độ sống vội, bằng cường độ sống mạnh mẽ, bằng cao độ sống mãnh liệt… Tất cả tạo thành sự dồn nén năng lượng, giá trị sống trong từng khoảnh khắc, từng phút giây.
Xuân Diệu như một con ong hút nhụy đã no nê, lảo đảo bay đi, hay như một tình lang trong một cuộc tình chuếnh choáng men say:
Cho chuếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng
Cho no nê thanh sắc của thời tươi”
Hàng loạt điệp từ “cho” liên tiếp lặp lại dồn đầy cảm xúc yêu đương cuồng nhiệt đến vô biên, tuyệt đích. Người thi sĩ “cuồng yêu” ấy, đến với đời, đến với thi ca trong vị thế của một tình nhân:
“Làm sao sống được mà không yêu,
Không nhớ, không thương một kẻ nào?
Hãy đốt đời ta muôn thứ lửa!
Cho bừng tia mắt đọ tia sao!” (‘Bài thơ tuổi nhỏ’ – XD)
Mặc dù, yêu là “chết ở trong lòng một ít”, nhưng tình yêu là mùa xuân của trái tim con người, còn Xuân Diệu là kẻ mang mối “tình không tuổi, và xuân không ngày tháng” – một tấm lòng mà chỉ có ở những thi nhân “nhìn đời bằng đôi mắt xanh non”, với hồn thơ trẻ mãi, và ở cả những người “trẻ tuổi, và hơn hết là trẻ lòng”.
Lời yêu cháy bỏng không thể kìm nén trong lòng, thì thầm trong trái tim mà vang lên thành lời đối thoại dõng dạc, trực tiếp:
“Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!”
Câu thơ cuối cùng như một sáng tạo đặc biệt, gợi cảm giác mạnh như một nốt vĩ thanh vút lên, kết lại một thi phẩm tràn trề cảm xúc. “Xuân hồng” vừa gợi màu, vừa gợi vị, vừa đập vào thị giác, vừa tác động đến cảm giác. Một lần nữa thi sĩ hữu hình hóa cái vô hình, coi xuân hồng như phần tươi ngon nhất của cuộc đời, muốn cắn và nuốt trọn nó. Cái “tôi” bỗng vụt lớn thành cái “ta”, để đủ sức ôm chứa khát vọng khôn cùng.
ĐÁNH GIÁ (tiểu kết): Chẳng phải ngẫu nhiên mà người ta coi Xuân Diệu là “nhà thơ mới nhất trong những nhà Thơ mới”, bởi lẽ, từ linh hồn tác giả, tác phẩm cho đến hình thức nghệ thuật đều nổi bật và mới lạ. Không “thoát lên tiên” như Thế Lữ, không ủ mình trong yên bình ở chốn thôn quê như Nguyễn Bính, không lẩn vào quá khứ – nơi có những “bóng ma sờ soạng” hay tháp Chàm điêu tàn như Chế Lan Viên, không ngẩn ngơ bên bến sông đìu hiu quạnh vắng nhưu Huy Cận…; mà chỉ Xuân Diệu luôn gắn chặt tâm hồn với mảnh đất trần gian. Chính ông chứ không phải ai khác, là người “đốt cảnh bồng lai xua ai nấy về hạ giới”, “xây lầu thơ trên một tấm lòng trần gian”, luôn gắn bó sâu sắc với cuộc đời:
“Không muốn đi mãi mãi ở vườn trần
Chân hóa rễ để hút mùa dưới đất.”
KẾT BÀI: “Với những nguồn cảm hứng mới, yêu đương và tuổi xuân, dù lúc vui hay lúc buồn, Xuân Diệu cũng ru thanh niên bằng giọng yêu đời, thấm thía”. Đọc đoạn thơ […], ta như nghe thấy giọng nói, hơi thở, nhịp đập sôi nổi bồng bột trong trái tim thi sĩ. Thể thơ tự do với sự chuyển mạch, co duỗi linh hoạt theo cung bậc cảm xúc, các phép tương giao ảnh hưởng của thơ tượng trưng được sử dụng triệt để; sự diễn đạt trơn tru qua những câu thơ vắt dòng, từ ngữ táo bạo và hình ảnh tân kì…, tất cả đã góp phần làm nên một thi phẩm “rất Xuân Diệu”. Qua đó, người đọc còn thấm thía được một thông điệp ý nghĩa và sâu sắc: Hãy sống vội vàng, sống hết mình trong những khoảnh khắc tuyệt đẹp mong manh của tuổi thanh xuân, bởi thời gian trôi đi sẽ kéo theo những ước mơ, khát vọng tuổi trẻ.
❤ banhmithiu
