Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nam Cao không nhiều nhưng nổi bật, có những nét riêng độc đáo. Các nhà nghiên cứu thường chia nhân vật thành hai kiểu loại: Người nông dân và người trí thức. Cách phân loại này gần như tuyệt đối đối với việc tìm hiểu nội dung, tư tưởng, bút pháp nghệ thuật. Đây là hai tầng lớp gần gũi nhất, gần như Nam Cao “thuộc lòng” những đặc điểm ngoại hình, tính cách, tâm lý đời sống của họ vì họ quá gần gũi và ông cũng luôn “cố tìm mà hiểu” họ. Không ai giống ai nhưng nằm trong caí chung là sự mòn mỏi, trì trệ, chịu sự tác động tàn phá mãnh liệt của hoàn cảnh: Từ Chí Phèo, Lang Rận, Trương Rự Trạch Văn Đoành… đến Thị Nở, Lão Hạc, mụ Lợi và những Hộ, Điền…
1 Bút pháp tả thực.
Trong tiến trình văn học nói chung, những nhà văn thường kế thừa, phát huy và vượt lên bút pháp của giai đoạn trước hay của khuynh hướng, trào lưu khác để đạt đến hiệu quả thẩm mỹ. Chủ nghĩa lãng mạn hướng đến sự thoát li, hiện thực nên đã dùng búp pháp lãng mạn, thi vị hoá là sự cứu cánh, phương tiện nghệ thuật đắc lực nhất . Chủ nghĩa hiện thực đưa bút pháp tả chân, tả thực vào trang viết để khắc hoạ những điều “thực hơn cả cuộc đời thực”. Nam Cao lấy nguyên mẫu nhân vật phần lớn trong cuộc sống xung quanh ông nên đường nét miêu tả là chất liệu từ hiện thực . Bút pháp này khắc hoạ những nét ngoại hình như: “Thân hình mảnh dẻ như một tàu lá run trước gió ”, “bộ da bọc xương”, “cái bụng gần dính lưng” của anh đĩ Chuột , của những đứa trẻ con nhà nghèo đói ăn, bút pháp ấy được nhà văn công khai trong “cái mặt không chơi được”: “Giá tôi yêu hơn chút nữa thì tôi phải tả Bình với một cái dáng hình thơ mộng hơn, nhưng tôi yêu sự thật thà, mà muốn thật thà thì phải nói là Bình không đẹp lắm …” Như vậy nhà văn chân thực trong từng chi tiết, sự chân thực của chi tiết cũng là một đặc điểm thi pháp của chủ nghĩa hiện thực khái quát trong lý luận văn hoc, – Phương Lựu (chủ biên) – NXB Giáo dục – H.2002. Với người có thể tạm gọi là yêu, nghĩ đến cách “chiếm lòng” Nam Cao vẫn ‘thật thà” miêu tả ngoại hình đến vậy, dù cho, “bảo cô xấu cũng được” có một điều gì tạo nên chất hài ở đây. Nó bắt nguồn từ cách thể hiện của Nam Cao.
Trong những truyện ngắn trước cách mạng của nhà văn này, ta bắt gặp trở đi trở lại hình ảnh quần áo nái đen, cái áo tây vàng (phục trang của Chí Phèo khi đi tù và biệt tích bày tám năm trở về, thì anh chồng dì Hảo cũng sau một thời gian bặt tăm quay lại của cu Đức, sau khi bỏ nhà đi làm phu vùng mỏ, đồn điền cao su… ) nó là dấu ấn của một thời kỳ xã. Bên cạ 2000 nh nét chân thực ấy, những manh áo quần rách tả tơi, bẩn thỉu … cũng là nét ngoại hình mà Nam Cao nhấn mạnh . Tất cả những người Nam Cao miêu tả mang chất sống ngồn ngộn, không thể trộn lẫn và có ý nghĩa biểu đạt sâu sắc. Nội dung đường nét, Nam Cao đều dùng ngòi bút tả thực của mình mà khắc hoạ, từ khuôn mặt đầu tóc, làn da, thân hình trang phục.
Chính đặc điểm thi pháp này quy định giọng văn lạnh lùng chua chát, dửng dưng và có phần tàn nhẫn khi miêu tả nhân vật nói chung, ngoại hình nhân vật nói riêng, quy định điểm nhìn trần thuật của nhà văn . Bản lĩnh ngòi bút đã cho phép Nam Cao khắc hoạ ngoại hình nhân vật một cách thản nhiên ,tỉnh táo trước mỗi lần cần xử lý , giải phẫu để đưa nhân vật ra trước mặt người đọc.
2 – Sức mạnh của chi tiết.
Ta đã quá quen thuộc với luận điểm “chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn”. Chi tiết “Là những biểu hiện mọi mặt của con người mà ta có thể căn cứ để cảm biến về nó (Hê Ghen). Nam Cao đã sử dụng những con mắt nghệ thuật ấy như thế nào ?
Trước hết, nhà văn lựa chọn được nhưng chi tiết đặc tả: điển hình và đắt giá. Mọi chi tiết trong tác phẩm của ông nói chung và chi tiết miêu tả ngoại hình nói riêng đều rất trọn vẹn. Tả khuôn mặt lão Hạc, nhà văn chỉ cần vài nét: “mặt lão đột nhiên co rúm lại, những vết nhăn xô lại với nhau, ép cho nước mắt chảy ra , cái đầu lão ngoẹo về một bên và cái miệng móm mém của lão mếu như con nít…” đã đủ để khắc hoạ một cách tài tình nhất, sự dằn vặt, đau đớn, giằng xé của một lão già đau khổ lương tâm với một con chó. Tả sự biển đổi nhân hình của Chí Phèo, Nhà văn tung ra chi tiết về khuôn mặt không thể đoán được tuổi, “không trẻ cũng không già, vằn dọc, vằn ngang, không thứ tự biết bao nhiêu là sẹo” khi hắn chết vì đòi quyền lương thiện thì “mắt hắn trợn ngược” quan trọng nhất là miệng hắn ngáp ngáp muốn nói nhưng không ra tiếng” Với chi tiết như thế chỉ cần đọc và suy ngẫm, người đọc có thể nhận thức được nhiều vấn đế từ nhỏ đến lớn về nhà văn trên nhiều góc cạnh. Tả đôi má thì cái sự “hõm” tiếp sức với chi tiết về “lưỡng quyền nhô ra” là thấy sự thảm hại, tàn tại của ngoại hình. Tả đôi mắt cửa sổ, tâm hồn của con người, nhà văn lựa chọn “bé thôi nhưng chúng lăn tăn, chúng lấp lánh như cười, như nhạo, nhưng khinh khỉnh với người ta, chúng chẳng nhìn xuống bao giờ. Trong những chi tiết miêu tả ngoại hình, Nam Cao đặc biệt chú ý đến khuôn mặt, trên khuôn mặt lại miêu tả kỹ đôi mắt. Từ khuôn mặt, đôi mắt của nhân vật mà độc giả thấy và cảm được bức chân dung. Việc lựa chọn chi tiết đôi mắt của nhà văn gắn với kỹ thuật bộc lộ dòng ý thức, dòng tâm trạng, chứ không chỉ đơn giản là vấn đề của bề ngoài nhân vật, những chi tiết về tất cả những đặc điểm ngoại hình Nam Cao miêu tả luôn đạt đến sự thành công sinh động, giàu ý nghĩa thẩm mỹ.
Sức mạnh của chi tiết nghệ thuật mà sáng tác của Nam Cao có được còn phụ thuộc ở trình độ xử lý, sắp xếp, tổ chức … chi tiết. Ta thấy ông dồn ép một lưu lượng chi tiết không hề nhỏ , để sau đó đột ngột đẩy nó ào ra liên tiếp. Bút pháp này ta thường gặp khi nhà văn miêu tả tác nhân vật dị dạng. Sự đầy ắp của chi tiết, chồng chất lên nhau chưa đủ. Nhà văn còn biết tổ chức để cái dị dạng nó tôn lên cái bất thường kia, không còn một kẽ hở cho cái bình thường chen vào, lộ diện. Hãy xem nhà văn tả Thị Nở (nhân vật nữ có ngoại hình nổi bật nhất trong sáng tác) “Một người ngẩn ngơ như những người đần trong truyện cổ tích và xấu ma chê quỷ hờn. Cái mặt của thị đích thực là một sự mỉa mai của hoá công. Nó ngắn đến nỗi người ta có thể tưởng bề ngang hơn bề dài, thế mà hai má nó lại hóp vào mới thật là tại hạ 2000 i, nếu hai má nó phinh phính thì mặt thị lại còn được hao hao mặt lợn, thứ mặt vốn nhiều hơn người ta tưởng, trên cổ người, cái mũi thì vừa ngắn, vừa to, vừa đỏ, vừa sần sùi như vỏ cam sành, bành bạnh muốn chen lẫn nhau với những cái môi cũng cố to không thua cái mũi, có lẽ vì cố quá cho nên chúng nứt nở như dạn ra…”. Tiếp tục mạch văn này là những cấu trúc miêu tả “đã thế …. lại ” và “thì lại ….” ở nhân vật Chí Phèo hay nhân vật Trương Rự.
Tài năng tổ chức một loạt chi tiết, liên tiếp như thế của Nam Cao làm người đọc muốn theo dõi, hình dung diện mạo nhân vật, thì phải đọc gần như hụt hơi , dĩ nhiên đó là bút pháp vẽ kiểu nhân vật dị dạng. Có thể nói điểm này gần gũi, với phong cách miêu tả của nhà văn Âu Châu. Nó không phải chỉ là phong cách điểm, diện nữa mà nó đạt đến mức tỉ mỉ, sát thực, cụ thể từng chi tiết. Nhân vật dị dạng trong văn học cũng xuất hiện rất nhiều: Cadimôdô của V.Huygô, AQ của Lỗ Tấn, một loại nhân vật của Nam Cao hay những nhân vật, Bé Hon, Quang lùn trong văn chương Phạm Thị Hoài ngoại hình nhân vật được mỗi nhà văn miêu tả theo một trường phái riêng. Còn với những nhân vật bình thường hay những con người khắc khổ, chịu sự giằng xé nội tâm, thì thình thoảng mới thấy nhà văn đưa ra một chi tiết, rải từ đầu đến cuối truyện. Tập hợp đầy đủ ta mới có một bức chân dung, thường gọi là không hoàn chỉnh mọi nét ngoại hình. Song sự rời rạc vẫn có sức mạnh riêng của nó…!Chân dung Lão Hạc, anh đĩ Chuột, bà Hưng Phú, các nhân vật trẻ em… là minh chứng tiêu biểu cho khía cạnh này, trong bút pháp nghệ thuật Nam Cao.
Sự lựa chọn sắp xếp tổ chức cùng với sự chân thực của chi tiết, giúp Nam Cao khắc hoạ, diện mạo nhân vật nổi bật ấn tượng tao ra bức tranh và con người và về cuộc đời.
3- Thủ pháp so sánh, cường điệu, phóng đại và nghịch dị.
Nói đến yếu tố này trong nghệ thuật miêu tả của Nam Cao, ta cần thấy nó như một phương tiện đắc lực cho nhà văn trong khắc hoạ ngoại hình, không nên nhìn nhận những yếu tố cường điệu, phóng đại và nghịch dị, như cái gì xa lạ với hiện thực, hay là sự lan tràn của chủ nghĩa tự nhiên, thủ pháp so sánh cường điệu, phóng đại và nghịch dị cũng được. Nam Cao sử dụng xuyên suốt , làm nổi bật nhiều vấn đề trong tác phẩm nhưng riêng trong lĩnh vực mà chúg ta đang bàn đến ở đây, nó là điểm không thể thiếu mà là thủ pháp xuất sắc của nhà văn.
Nam Cao – Khi miêu tả ngoại hình, có những so sánh, liên tưởng trực tiếp gây ấn tượng đặc biệt. Có khi người ta phải dùng rất nhiều ngôn từ để diễn giải một đặc điểm nhưng để tiện, gọn, đơn giản và hiệu quả hơn, chỉ cần một hình ảnh so sánh, là đã đủ thấy thú vị, rỗ như tổ ong bầu “nhăn như mặt hổ phù”, “nhăn dúm như cái đèn xếp của một cậu học trò vụng làm thủ công”, “ngắn đến nỗi để người ta tưởng bề ngang hơn bề dài ”, “hai má nó phinh phính thì mặt thị còn được hao hao mặt lợn ”, “lưỡng quyền nhô ra như gây sự với người ta ”, “y như một con chó khi nó gừ gừ” với một con chó khác “Thâm như một miếng thịt trâu luộc chín” “dầy như không cái gì dầy đến thế” So sánh như thế không chỉ tạo hình gợi đường nét, màu sắc hình ảnh mà còn người ta cảm giác về ngoại hình. Nhà văn dùng hành vi nhận thức bằng nghệ thuật này, để tác động đồng thời bằng mọi cơ quan nhận cảm của người đọc, gây giá trị tạo hình và biểu cảm đồng thời về những mặt, mắt mũi, môi răng, đầu tóc trang phục … của nhân vật. So sánh con người tốt nhất để tìm ra chân lý. Nam Cao sử dụng biện pháp này một cách đắc lực để biểu hiện diện mạo nhân vật.
2000 Các nhà nghiên cứu phát hiện một điểm quan trọng về các nhân vật trong sáng tác, Nam cao hầu hết thế giới ấy đều được lấy nguyên mẫu từ đời thực. Những con người trong làng Đại Hoàng quê ông và những tiểu tư sản từ thức xung quanh cuộc sống giáo khổ trương tư văn nghệ sỹ . Nhưng những chi tiết về ngoại hình nhân vật, đặc biệt là nhân vật dị dạng, thì không tuân thủ theo nguyên tắc thực như đời thực. Nó chỉ là phương tiện phản chiếu khúc xạ hiện thực mà thôi
Thủ pháp phóng đại được sử dụng chất đắc lực khi nhà văn miêu tả khuân mặt “Chỉ thị là thịt nẩn lên những thịt”, đôi mắt “cong lên như muốn nhày ra ngoài vì tức quá ” , đôi môi “nở cong lên, bịt kín hai cái lỗ mũi con con” , bàn chân “ đầy hùng hục, nhấc lên được kể đã là khó nhọc ”. Điều đó không chỉ có tác dụng nhấn mạnh khơi sâu, ghi dấu đậm nét ngoại hình mà nó muốn người ta đi đến tận cùng của hiện thực.
4- Miêu tả ngoại hình gắn với diễn biến tâm lý.
Miêu tả ngoại hình gắn với bộc lộ tâm trạng, cái được gọi là “ngoại hình tâm lý” là một nét đặc sắc của chủ nghĩa hình thực mà Nam Cao kế thừa và phát triển thành đặc trưng nghệ thuật của mình. Nam Cao thấy “mỗi lúc một khác, một ngày có thể đến một trăm thứ mặt” của nhân vật mình khắc hoạ theo từng diễn biến tâm lý nhất định. Ta có thể nhận ra từ ngữ miêu tả ngoại hình nhân vật của ông Phần lớn lại nghiêng về sắc thái tâm lý, chứ không đơn thuần chỉ là nét ngoại hình. ông viết về Thị Nở “Cái mũi đỏ rỉ xuống rồi lại bạnh ra ” để bộc lộ tâm trạng tức tối, điện lộn ruột với anh nhân tình Chí Phèo, khuôn mặt Lão Hạc “Co rúm lại, những vết nhăn sô lại với nhau ” biểu thị một tâm trạng đau đớn đến tột độ, cái “Miệng ngáp ngáp muốn nói nhưng không ra tiếng” của Chí Phèo biểu lộ mong muốn, khát vọng hoàn lương – khát vọng cao quý, nhân bản của người nông dân bị tha hoá.
Viết truyện ngắn, Nam Cao đã dùng nét bút tiểu thuyết . Đúc một dung lượng lớn vấn đề chỉ qua vài trang giấy, nên chi tiết Nam Cao dùng rất hàm súc, cô đọng, ý tại ngôn ngoại, chú ý đến cái thần chứ không miêu tả một cách tràn lan, không có dùng ý. Chính vì thế, những nét ngoại hình biểu hiện tâm trạng sẽ giúp ngòi bút nhà văn xử lý hài hoà, đồng thời nhiều vấn đề trong một phạm vi câu chữ nhỏ. Trong tiểu thuyết (Sống mòn) Nam Cao cũng dùng búp pháp này như một điểm nhấn, làm nổi bật những nét diện mạo không thể quên của nhân vật đi liền với diễn biến tình cảm.
Đây là bốn phương diện nghệ thuật chủ yếu trong khắc hoạ ngoại hình nhân vật của Nam Cao. Nó có thể sử dụng đông thời trong khi miêu tả, cũng có thể chỉ là một nét phác mà thôi, cũng có khi xuất hiện những yếu tố khác. Nhưng đây có thể coi là đặc trưng cơ bản đặc sắc của ngòi bút Nam Cao.
